I. Văn bản (SGK)

Qua ngôn ngữ đối thoại, Nguyễn Du đã làm nổi bật tính cách nhân vật Thúy Kiều và nhân vật Hoạn Thư. Đoạn trích là sự thể hiện ước mơ công lí chính nghĩa theo quan điểm của quần chúng nhân dân: Con người bị áp bức đau khổ vùng lên cầm cán cân công lí; “ở hiền gặp lành, ở ác gặp ác”.

1. Mười hai câu đầu đoạn trích tả cảnh Thúy Kiều báo ân.

- Từ lời của Kiều nói với Thúc Sinh có thể thấy Kiều rất trân trọng việc Thúc Sinh chuộc nàng khỏi lầu xanh. Nàng gọi Thúc Sinh là "người cũ" mang sắc thái thân mật, gần gũi, rồi lại gọi là "cố nhân" mang sắc thái trang trọng. Với Kiều, dù có "Gấm trăm cuốn, bạc nghìn cân" cũng chưa dễ xứng với ơn nghĩa nặng của Thúc Sinh.

- Kiều dùng cách nói trang trọng phù hợp với chàng thư sinh họ Thúc đồng thời diễn tả được tấm lòng biết ơn trân trọng của Kiều.

- Khi nói về Hoạn Thư, Kiều dùng những thành ngữ quen thuộc "Kẻ cắp bà già gặp nhau", "Kiến bỏ miệng chén" với những từ Việt dễ hiểu: Hành động trừng phạt kẻ ác theo quan điểm của nhân dân phải được diễn đạt bằng lời ăn tiếng nói của nhân dân.

2. Những câu thơ tả cảnh Thúy Kiều báo oán.

- Những lời đầu tiên của Kiều nói với Hoạn Thư có giọng điệu mỉa mai, đay nghiến:

“ Thoắt trông nàng đã chào thưa:

Tiểu thư cũng có bây giờ đến đây!

Đàn bà dễ có mấy tay

Đời xưa mấy mặt, đời này mấy gan!

Dễ dàng là thói hồng nhan,

Càng cay nghiệt lắm, càng oan trái nhiều".

- Bằng giọng điệu đầy vẻ châm biếm, Kiều gọi Hoạn Thư là "tiểu thư", cẩn thận báo cho mụ ta biết về "luật nhân quả" ở đời "càng cay nghiệt lắm, càng oan trái nhiều". Kiều tin chắc vào chiến thắng đến mức sẵn sàng chấp nhận đấu khẩu!

3. Lí lẽ bào chữa của Hoạn Thư.

 “ Hoạn Thư hồn lạc phách xiêu

Khấu đầu dưới chiếu, liệu điều kêu ca.

  Rằng: "Tôi chút phận đàn bà,

Ghen tuông thì cũng người ta thường tình...".

- Giữa dáng điệu bề ngoài với lời nói bên trong của Hoạn Thư rất mâu thuẫn. Nếu quả thật "hồn lạc phách xiêu", Hoạn Thư khó có thể biện hộ cho mình khéo léo như vậy. Không những khẳng định "ghen tuông chỉ là thói thường của đàn bà", Hoạn Thư còn kể đến những việc mà mụ đã "làm ơn" cho Thúy Kiều: Cho ra nhà gác để viết kinh, khi Thúy Kiều trốn đã không đuổi bắt... Đó là những lí lẽ rất khôn ngoan mà Kiều khó lòng bác bỏ.

Vẻ "hồn lạc phách xiêu" chỉ là bộ điệu mà mụ ta tạo ra để đánh vào chỗ yếu của Thúy Kiều. Đứng trước cơ hội duy nhất để có thể thoát tội, mụ đã vận dụng tất cả sự khôn ngoan, lọc lõi của mình.

4. Hành động của Thúy Kiều.

- Khi nghe xong những lời "bào chữa" của Hoạn Thư, Thúy Kiều đã xuôi lòng mà tha bổng và còn khen "Khôn ngoan đến mực, nói năng phải lời" và tự nói với mình rằng "Làm ra mang tiếng con người nhỏ nhen".

- Kết cục bất ngờ với người đọc nhưng lại rất hợp lí với logic của tác phẩm. Đoạn "báo ân" với Thúc Sinh cho thấy: Kiều là người phụ nữ đa sầu đa cảm, nặng tình nặng nghĩa. Một người phụ nữ như Kiều, thật khó đối đầu được với một kẻ gian ngoan, quỷ quyệt như Hoạn Thư.

5. Tính cách Thúy Kiều và Hoạn Thư.

- Qua đoạn trích có thể thấy Thúy Kiều là người trọng ân nghĩa. Những ai đã giúp đỡ nàng đều được nhớ tới và đến ơn xứng đáng như Thúc Sinh. Còn với Hoạn Thư, nàng kiên quyết trừng phạt. Nhưng trước thái độ khôn ngoan của Hoạn Thư, Kiều đã tha bổng. Nàng tha Hoạn Thư cho thấy Kiều là người không hẹp hòi, không nhỏ nhen, không cố chấp. Sự rộng lượng của nàng khiến kẻ thù là Hoạn Thư cũng phải tâm phục, khẩu phục.

- Hoạn Thư là một người phụ nữ nham hiểm và khôn ngoan.

II. Luyện tập

- Những biểu hiện đa dạng nhưng hợp lí, nhất quán trong tính cách của Thúy Kiều và Hoạn Thư.

+ Thúy Kiều:

Yêu ghét rõ ràng, lúc thì rất ôn hòa, lúc lại rất cương quyết, cứng rắn: Nàng trả ơn đền nghĩa cho Thúc Sinh, ngược lại trừng phạt Hoạn Thư - người đã từng có tội với nàng.

Tuy nhiên, mọi hành động của Thúy Kiều đều dựa trên nguyên tắc đạo lý: Nàng là người thấu hiểu đạo lý, nên mới đền ơn cho người đã cưu mang mình, đồng thời tha tội cho Hoạn Thư bởi nàng thấu hiểu cho phận đàn bà, ghen tuông là chuyện thường tình.

+ Hoạn Thư:

Hoạn Thư là người khôn ngoan, mưu kế. Dù run sợ trước lời buộc tội của Kiều nhưng vẫn khôn khéo đưa ra được lời biện minh để thoát tội, lợi dụng lòng đồng cảm của Thúy Kiều: Về tình cảm riêng, tuy vẫn rất yêu quý tài năng của Thúy Kiều nhưng cảnh chồng chung thì ai chịu được, nên thói ghen tuông cũng là thường tình.