I. Tiểu dẫn

- Sô-lô-khốp (1905 - 1984) là nhà văn nga lỗi lạc, từng được trao giải thưởng Nô-ben văn học năm 1965. Tác phẩm của ông được địch ra nhiều thứ tiếng và là một trong những nhà văn lớn của thế kỉ XX.

- Tác phẩm tiêu biểu: Truyện sông Đông, Thảo nguyên xanh, Sông Đông êm đềm…

- Truyện ngắn Số phận con người (1957) là cột mốc mở ra chân trời mới cho văn học Nga, văn bản (SGK) là phần kết thúc truyện.

II. Văn bản (SGK)

1. Hoàn cảnh và tâm trạng của An-đrây Xô-cô-lốp sau chiến tranh

-  Hoàn cảnh và tâm trạng An-đrây Xô-cô-lốp sau chiến tranh:

+ Năm 1944, sau khi thoát khỏi ách nô lệ của tù binh, Xô-cô-lốp được biết một tin đau đớn, tháng 6 năm 1942, vợ và hai con gái anh đă bị bọn phát xít giết hại. Niềm hi vọng cuối cùng giúp anh bám víu vào cuộc đời này là A-na-tô-li, chú học sinh giỏi toán, đại úy pháo binh, đứa con trai yêu quý đang cùng anh tiến đánh Béc-lin. Nhưng trong buổi sáng ngày chiến thắng (9/5), một tên thiện xạ Đức đã giết chết A-na-tô-li.

+ Anh đã "chôn niềm vui sướng và niềm hi vọng cuối cùng trên đất người, đất Đức", "Trong người có cái gì đó vỡ tung ra” trở thành "người mất hồn". Sau khi lần lượt mất tất cả người thân, Xô-cô-lốp rơi vào nỗi đau cùng cực.

+ Xô-cô-lốp tìm đến rượu để dịu bớt nỗi đau "Phải nói rằng tôi đã thật sự say mê cái món nguy hại ấy", Xô-cô-lốp biết rõ sự nguy hại của rượu nhưng anh vẫn cứ uống vì bế tắc.

- Xô-cô-lốp không cầm được nước mắt trước hình ảnh cậu Va-ni-a, nỗi đau không thể diễn tả thành lời, chỉ có thể diễn tả bằng những giọt nước mắt.

- Hình ảnh Xô-cô-lốp thể hiện khí phách anh hùng của nhân dân và cái giá rất đắt của chiến thắng, những đau khổ tột cùng của con người do chiến tranh gây nên, đây là yếu tố tạo nên sức tố cáo chiến tranh mạnh mẽ của tác phẩm.

2. Tác động của việc An-đrây nhận cậu bé Va-ni-a làm con nuôi

- Giữa lúc tâm trạng đang bế tắc, An-đrây đã gặp bé Va-ni-a cũng là nạn nhân đáng thương của chiến tranh. Tác giả tả việc Xô-cô-lốp nhận Va-ni-a làm con nuôi rất cảm động. Việc làm đó đã tác động sâu sắc đến cả hai người, một đứa trẻ mồ côi không nơi nương tựa và một người già đã mất hết người thân vì chiến tranh.

- Tâm hồn ngây thơ của Va-ni-a và lòng nhân hậu của An-đrây đã được biểu hiện hết sức cảm động, khi hiểu rõ tình trạng của Va-ni-a hiện tại, tình phụ tử thiêng liêng và tinh thần trách nhiệm đã thức tỉnh trong Xô-cô-lốp. Lòng thương xót dâng lên thành những giọt nước mắt nóng hổi. Anh quyết định nhận Va-ni-a làm con. Khi nghe Xô-cô-lốp tuyên bố như vậy, lập tức Va-ni-a chồm lên ôm hôn anh, ríu rít vang ca buồng lái... Còn Xô-cô-lôp "mắt mờ đi", "hai bàn tay lẩy bẩy". Sức mạnh của tình yêu thương sưởi ấm trái tim cô đơn, nhóm lại niềm vui sống. Với lòng nhân hậu, Xô-cô-lốp tìm mọi cách bù đắp tình cảm cho Va-ni-a và chăm sóc cậu bé.

- Ở đoạn này, điểm nhìn của tác giả hoàn toàn phù hợp với điểm nhìn của nhân vật, vì vậy gây được niềm xúc động trực tiếp.

3. An-đrây Xô-cô-lốp đã vượt lên nỗi đau và sự cô đơn

- Khó khăn của Xô-cô-lốp khi nhận bé Va-ni-a làm con trong cuộc sống thường nhật là việc nuôi dưỡng, chăm sóc. Những rủi ro có thể xảy ra bất cứ lúc nào, đặc biệt là việc không thể làm "tổn thương trái tim bé bỏng của Va-ni-a". Bên cạnh đó là nỗi khổ tâm, dằn vặt của anh về những kí ức, vết thương tâm hồn vẫn còn đau đớn.

- Trong ý thức, Xô-cô-lốp không ngừng vươn lên nhưng nỗi đau, vết thương trong lòng không thể nào hàn gắn được. Đó chính là bi kịch sâu sắc trong số phận của Xô-cô-lốp. Đó cũng là tính chân thật của số phận con người sau chiến tranh.

4. Thái độ của người kể chuyện, ý nghĩa trữ tình ở cuối truyện

- Thái độ người kể chuyện là đồng cảm và tin tưởng.

-  Đoạn kết tác phẩm là lời nhắc nhở, kêu gọi sự quan tâm, trách nhiệm của xã hội đối với số phận cá nhân.

5. Suy nghĩ của tác giả về số phận con người trong đoạn trích

- Tên tiếng Nga của truyện là Sutba delveka, có nghĩa là "số phận một con người". Đề tài của truyện là phản ánh số phận một con người cụ thể (cậu bé Va-ni-a hoặc Xô-cô-lốp) chứ không phải số phận con người nói chung. Tuy nhiên, đây là tác phẩm viết về thời hậu chiến, nên những nỗi đau mất mát quá lớn của con người sau chiến tranh cũng là chủ đề của truyện ngắn. Sô-lô-khốp đã trăn trở về vấn đề cuộc sống, sinh mạng con người, cũng như vấn đề hạnh phúc của những người sống sót sau chiến tranh.

- Sô-lô-khốp suy nghĩ sâu sắc về số phận con người, tin tưởng vào nghị lực phi thường của cách mạng có thể vượt qua số phận.