I. Tiểu dẫn

- Lưu Quang Vũ (1948 - 1988), quê ở Đà Nẵng, là một nghệ sĩ đa tài trong nhiều lĩnh vực như làm thơ, viết kịch, sáng tác truyện ngắn, vẽ tranh…

- Năm 2000, ông được trao giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật.

- Tác phẩm tiêu biểu: Kịch (Lời nói dối cuối cùng, Lời thề thứ 9, Tôi và chúng ta…), thơ (Và anh tồn tại, Vườn trong phố, Bầy ong trong đêm sâu...).

- Vở kịch Hồn Trương Ba, da hàng thịt được viết năm 1981 và ra mắt công chúng năm 1984, đoạn trích (SGK) nằm ở cảnh VII và đoạn kết của vở kịch.

II. Văn bản (SGK)

1. Hàm ý qua đoạn đối thoại giữa hồn Trương Ba và xác anh hàng thịt

- Trước khi diễn ra cuộc đối thoại giữa hồn và xác, nhà viết kịch đã để cho hồn Trương Ba "ngồi ôm đầu một hồi lâu rồi vụt đứng dậy" với một lời độc thoại khẩn thiết:

"Tôi không muốn sống như thế này mãi! Tôi chán cái chỗ ở không phải là của tôi lắm rồi! Cái thân kềnh càng, thô lỗ này, ta bắt đầu sợ mi, ta muốn rời xa mi tức khắc!".

- Hồn Trương Ba đang ở trong tâm trạng vô cùng bức bối, đau khổ, những câu cảm thán ngắn, dồn dập cùng với ước nguyện khắc khoải, bồn chồn đã nói lên điều đó. Hồn bức bối bởi không thể nào thoát ra khỏi thân xác mà hồn ghê tởm. Trương Ba bây giờ đâu còn là một người làm vườn chăm chỉ, hết lòng thương yêu vợ con, quan tâm tới hàng xóm láng giềng như ngày trước. Ông Trương Ba được mọi người kính trọng đã chết rồi. Trương Ba bây giờ vụng về, thô lỗ, phũ phàm.

- Trong cuộc đối thoại với xác anh hàng thịt, hồn Trương Ba ở vào thế yếu, đuối lí, bởi xác nói những điều mà dù muốn hay không thì hồn vẫn phải thừa nhận. Đó là cái đêm khi ông đứng cạnh vợ anh hàng thịt với "tay chân run rẩy", "hơi thở nóng rực", "cố nghẹn lại" và "suýt nữa thì...". Đó là cái lần ông tát thằng con ông "tóe máu mồm máu mũi...”. Xác anh hàng thịt gợi lại tất cả sự thật ấy khiến hồn càng cảm thấy xấu hổ, cảm thấy mình ti tiện. Trong cuộc đối thoại này, cái xác thắng nên rất hả hê với giọng điệu mỉa mai, lên mặt dạy đời, chỉ trích, châm chọc. Hồn chỉ buông những lời thoại ngắn với giọng nhát gừng kèm theo tiếng than, tiếng kêu. Không chỉ đau khổ, hồn còn xấu hổ trước những lời nói công khai của xác mà trước đó hồn đã cảm thấy mà không muốn nói ra, không muốn thừa nhận.

2. Thái độ của Trương Ba trước những rắc rối

- Nỗi đau khổ, tuyệt vọng của hồn Trương Ba càng được đẩy lên khi đối thoại với những người thân. Vợ ông giờ đây buồn bã và nhất quyết đòi bỏ đi, bà đã nói ra điều mà chính ông cũng cảm nhận được "Ông đâu còn là ông, đâu còn là ông Trương Ba làm vườn ngày xưa".

- Cái Gái cháu ông một mực khước từ tình thân (Ông nội tôi chết rồi). Cái Gái yêu quý ông bao nhiêu thì bây giờ nó không thể chấp nhận cái con người có "bàn tay giết lợn", bàn chân "tò bè như cái xẻng" đã làm "gãy tiệt cái chồi non", "giẫm lên nát cả cây sâm quý mới ươm" trong mảnh vườn của ông nội nó. Nó hận ông vì ông chữa cái diều cho cu Tị mà làm gãy nát khiến cu Tị trong sốt mê man cứ khóc, cứ tiếc, cứ bắt đền. Với nó "ông nội đời nào thô lỗ, phũ phàng như vậy". Nỗi giận dữ của cái Gái biến thành sự xua đuổi quyết liệt "Ông xấu lắm, ác lắm! Cút đi!".

- Người con dâu là người sâu sắc, chín chắn, hiểu điều hơn lẽ thiệt. Chị biết ông "khổ hơn xưa nhiều lắm". Nhưng nỗi buồn trước cảnh gia đình "như sắp tan hoang" khiến chị không thể bấm bụng, chị đã thốt thành lời "Thầy bảo con: Cái bên ngoài là không đáng kể, chỉ có cái bên trong, nhưng thầy ơi, con sợ lắm, bởi con cảm thấy... mỗi ngày thầy một đổi khác dần, mất mát dần… có lúc chính con cũng không nhận ra thầy nữa".

- Tất cả những người thân yêu của hồn Trương Ba đều nhận ra nghịch cảnh trớ trêu, ngày chôn xác Trương Ba xuống đất họ đau, họ khổ, nhưng "cũng không khổ bằng bây giờ".

Sau những đối thoại ấy, mỗi nhân vật bằng cách nói riêng đã khiến hồn Trương Ba không thể chịu nổi. Nỗi cay đắng với bản thân mình cứ lớn dần... lớn dần, muốn đứt tung, muốn vọt trào. Đặc biệt sau hàng loạt câu hỏi có vẻ tuyệt vọng của con dâu "Thầy ơi, làm sao giữ được thầy ở lại, hiền hậu, vui vẻ tốt lành như thầy của chúng con ngày xưa kia? Làm thế nào, thầy ơi?".

- Tác giả đã để cho hồn Trường Ba trơ trọi với nỗi đau khổ, tuyệt vọng lên đến đỉnh điểm với những lời độc thoại đầy chua chát, quyết liệt "Mày đã thắng thế rồi, cái thân xác không phải của ta ạ... Nhưng lẽ nào ta lại phải chịu thua mày, khuất phục mày và tự đánh mất mình?... Có thật không còn cách nào khác? Không cần đến đời sống do mày đem lại! Không cần!". Đây là lời độc thoại có tính chất quyết định tới hành động châm hương gọi Đế Thích một cách dứt khoát.

3. Ý nghĩa của màn đối thoại giữa Trương ba và Đế Thích

- Cuộc trò chuyện giữa hồn Trương Ba và Đế Thích trở thành nơi tác giả gửi gắm những quan niệm về hạnh phúc, về lẽ sống và cái chết.

+ Không thể bên trong một đằng, bên ngoài một nẻo được. Tôi muốn được là tôi toàn vẹn...

+ Sống nhờ vào đồ đạc, của cải của người khác đã là chuyện không nên, đằng này đến cái thân tôi cũng phải sống nhờ vào anh hàng thịt. Ông chỉ nghĩ đơn giản là cho tôi sống, nhưng sống như thế nào thì ông không cần biết.

- Người đọc, người xem có thế nhận ra những ý nghĩa triết lí sâu sắc và thấm thía qua lời thoại.

+ Con người là một thể thống nhất, hồn và xác phải hài hòa, không thể có một tâm hồn thanh cao trong một thân xác phàm tục, tội lỗi. Khi con người bị chi phối bởi những nhu cầu bản năng của thân xác thì đừng đổ tội cho thân xác.

+ Khi sống nhờ, sống gửi, sống chắp vá, khi không được là chính mình thì cuộc sống ấy thật vô nghĩa. Những lời thoại của hồn Trương Ba với Đế Thích chứng tỏ nhân vật đã ý thức rõ về tình cảm trớ trêu, bi hài của mình, thấm thía nỗi đau khổ ngày càng lệch giữa hồn và xác, đồng thời càng chứng tỏ quyết tâm giải thoát của nhân vật trước lúc Đế Thích xuất hiện.

4. Trương Ba từ chối nhập vào xác cu Tị

- Quyết định dứt khoát xin Đế Thích cho cu Tị sống lại, cho mình được chết hẳn là kết quả của một quá trình diễn biến hợp lí. Quyết định này cần phải đưa ra kịp thời vì cu Tị vừa mới chết, hồn Trương Ba thử hình dung cảnh mình lại nhập vào xác của cu Tị và thấy rõ "bao nhiêu sự rắc rối" vô lí lại tiếp tục xảy ra. Nhận thức tỉnh táo ấy cùng tình thương mẹ con cu Tị càng khiến hồn Trương Ba quyết định dứt khoát. Quyết định này khiến cho thấy Trương Ba là con người nhân hậu, sáng suốt, giàu lòng tự trọng.

- Cái chết của Cu Tị có ý nghĩa đẩy nhanh diễn biến kịch, quá trình đi đến quyết định dứt khoát của nhân vật hồn Trương Ba đảm bảo được tính tự nhiên, hợp lí của tác phẩm.

5. Cảm nghĩ sau khi đọc đoạn trích

- Không chỉ có ý nghĩa triết lí về nhân sinh, về hạnh phúc con người, vở kịch nói chung và đoạn kết nói riêng đã góp phần phê phán một số biểu hiện trong lối sống lúc bấy giờ.

+ Con người đang có nguy cơ chạy theo ham muốn tầm thường về vật chất, chỉ thích hưởng thụ đến nỗi trở nên phàm phu, thô thiển. 

+ Lấy cớ đời sống tinh thần là đáng quý trọng mà không chăm lo thích đáng đến sinh hoạt vật chất, không phấn đấu vì hạnh phúc toàn vẹn. Đây là biểu hiện của chủ nghĩa duy tâm chủ quan, của sự lười biếng. Cả hai quan niệm, cách sống trên đều cực đoan, đáng phê phán.

+ Ngoài ra, vở kịch còn đề cập đến một số vấn đề không kém bức xúc, đó là tình trạng con người phải sống giả, không dám, cũng không được sống với thực chất bản thân mình. Đó cũng là nguy cơ đẩy con người đến chỗ bị tha hóa do danh và lợi.

- Với những ý nghĩa đó, đoạn trích rất tiêu biểu cho phong cách viết kịch của Lưu Quang Vũ.