I. Tiểu dẫn

- Nguyễn Công Hoan (1903 - 1977) quê ở Xuân Cầu, văn Giang, Bắc Ninh (nay là Nghĩa Trụ, văn Giang, Hưng Yên).

- Là cây bút trào phúng xuất sắc, một trong những tác giả đặt nền móng cho văn xuôi Việt Nam, Nguyễn Công Hoan đã viết hơn 20 tiểu thuyết, 200 truyện ngắn. Năm 1996, ông đã được trao giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật.

- Tác phẩm tiêu biểu: Kép Tư Bền, Lá ngọc cành vàng, Bước đường cùng… truyện ngắn Tinh thần thể dục được đăng trên tuần báo tiểu thuyết thứ bảy, số ra ngày 25/3/1939.

II. Văn bản (SGK)

1. Bố cục và cách dựng truyện của tác giả.

- Có thể chia truyện ngắn thành ba đoạn:

+ Đoạn 1 (từ đầu đến...“Nay sức, Lê Thăng”), giới thiệu lệnh của trên qua trát quan về làng.

+ Đoạn 2 (tiếp theo đến... “Vâng”), cảnh những người bị bắt đi xem đá bóng trực tiếp xin ông lí.

+ Đoạn 3 (còn lại), cảnh lùng sục bắt người đi xem đá bóng.

- Thực dân Pháp bày trò phong trào thể dục thể thao, cổ vũ cho lối sống "văn minh", "vui vẻ trẻ trung". Bản chất của vấn đề không sai nhưng mục đích của phong trào trong hoàn cảnh đó nhằm lôi kéo thanh niên, làm cho họ xa rời nhiệm vụ cứu nước.

- Tờ trát của quan tri huyện Lê Thăng đã thể hiện đầy đủ cái "tinh thần thể dục" khác người ấy. Tờ trát yêu cầu rất rõ "phải thân dẫn đủ một trăm người, đúng 12 giờ trưa đến xem, không được khiếm diện". “Ai có mặt ở sân vận động phải ăn mặc chỉnh tề, đi đứng nghiêm chỉnh và vỗ tay luôn luôn”, làng Ngũ Vọng phải có 5 lá cờ sẵn sàng từ 10 giờ sáng. Nếu không tuân lệnh sẽ bị cữu (khiển trách).

- Lời lẽ tờ trát vừa có sự nghiêm ngặt của lệnh bởi các từ Hán Việt (thừa lệnh, tỉnh đường, chỉnh tề, nghiêm chỉnh, sẵn sàng, tuân lệnh, cữu, sức, khiếm diện, quan khách), vừa chen vào đó lời lẽ khôi hài “Nhiều chiến tướng đá rất hay, mọi nhẽ”.

2. Mâu thuẫn trào phúng cơ bản của truyện ngắn.

- Mâu thuẫn cơ bản của truyện:

+ Mâu thuẫn giữa chính quyền với người dân nghèo, giữa sự khuếch trương của bọn quan lại thực dân phong kiến với ước mong xin được ở nhà của người dân.

+ Mâu thuẫn giữa việc đi cổ vũ với việc tìm mọi cách chạy chọt để ở nhà, thậm chí trốn tránh.

- Mâu thuẫn trào phúng riêng của từng cảnh:

+ Anh Mịch bày tỏ tình cảnh với ông Lí “Lạy ông, ông làm phúc tha cho con, mai con phải đi làm trừ nợ cho ông Nghị, kẻo ông ấy đánh chết” và “nếu không vợ con con chết đói” sau đó năn nỉ “ông thương phận nào con nhờ phận ấy”.

Đáp lại sự van xin của anh Mịch là thái độ doạ dẫm, phủ nhận của ông Lí “kệ mày”, “chết đói hay chết no tao đây không biết”.

Cái lệnh nghiêm ngặt và có vẻ quan trọng của tỉnh kéo theo bao phiền toái, đụng chạm đến cơm áo hằng ngày của người dân khốn khổ và cả ông Lí cũng lo sốt vó “tao thương mày, nhưng ai thương tao” vì nếu không chọn được đủ người thì ông cũng bị quở trách.

+ Bác Phô gái “dịu dàng đặt cành cau lên bàn”, đây là lễ vật đến xin ông Lí “lạy thầy nhà con thì chưa cắt cơn... lạy thầy quyền phép trong tay thầy, thầy tha cho nhà con đừng bắt nhà con đi xem bóng đá vội”. Đến người ốm cũng không được tha “ốm gần chết cũng phái đi. Lệnh quan như thế. Ai cũng lấy cớ ốm yếu mà không đi thì người ta đá bóng cho chó xem à".

+ Bà cụ Phó Bính mắt kèm nhèm vừa nói vừa cười rất vô duyên “thì lòng thành ông lí cứ nhận đi cho cháu”. Có người khôn ngoan đã dùng tiền để đút lót, mượn người đi thay, cái tinh thần thể dục kia đâu có phải là tự giác. Đây là dịp để bọn chức dịch kì hào như ông Lí “đục nước béo cò”.

+ Người có tiền thì đút lót, người không có tiền thì xin, không xin được thì trốn sang làng bên lánh nạn. Thằng Cò phải ôm con nằm trong đống rơm cũng bị lôi ra. Cũng như tình cảnh anh Mịch, Cò mà phải đi xem bóng đá thì con anh sẽ chết "Tôi đi thì tôi mất cả ngày. Mai mà mất buổi làm thì tôi với cháu nhịn đói... mấy lị tôi không mượn đâu được quần áo”.

- Bốn trường hợp (anh Mịch, bác Phô gái, bà cụ Phó Bính, thằng Cò) là đại diện cho người dân trong danh sách phải đi xem bóng đá. Họ chẳng hào hứng gì vì tinh thần thể dục kia khiến cuộc sống của họ càng thêm khốn khổ với bao phiền toái.

Dựng lên những hoàn cảnh và qua lời thoại của các nhân vật, Nguyễn Cồng Hoan chĩa tiếng cười châm biếm, mỉa mai vào chính quyền thực dân và bọn phong kiến tay sai. Nhà văn chia sẻ với người nghèo khổ, những nạn nhân của tinh thần thể dục giả tạo.

- Đến ngày giờ tập trung đi xem bóng đá, lí trưởng tập hợp gần đủ một trăm người. 
“Khi thấy đã chậm giờ, ông lí trưởng nghiến răng nói:

Chúng nó ngu như lợn. Người ta cho xem đá bóng chứ ai làm gì mà cũng phải bắt. Rồi quan thấy không đủ số, lại chửi ông không tận tâm.

Rồi ông ra lệnh:

Chín mươi tư thằng ở đây, xếp hàng năm lại đi cho đều bước. Tuần, chúng bay phải kèm chung quanh giúp tao. Đứa nào trốn về thì ông bảo.

Đoạn ông lo lắng, đi cuối cùng, mắt nhanh nhẹn để coi cẩn thận như coi tù binh.

Mẹ bố chúng nó, cho đi xem đá hóng chứ ai giết chết mà phải trốn như trốn giặc!”.

3. Ý nghĩa phê phán của truyện ngắn.

- Từ mâu thuẫn giữa việc phải đi cổ vũ cho “tinh thần thể dục” và thái độ cự tuyệt, trốn tránh kiên quyết của người dân, truyện làm bật lên tiếng cười hài hước châm biếm hướng đến chính quyền thực dân và bè lũ phong kiến, tay sai.

- Truyện đã lật tẩy âm mưu của bọn thực dân khi chúng bày ra "phong trào thể thao", "sức khỏe nòi giống" nhưng thực chất là đánh lạc hướng thanh niên, làm phân tán tinh thần đấu tranh và nhiệm vụ cứu nước của họ lúc đó.