I. Quan hệ giữa phương châm hội thoại và tình huống giao tiếp

- Đọc truyện Chào hỏi (SGK) và trả lời các câu hỏi.

+ Nhân vật chàng rể không tuân thủ đúng phương châm lịch sự vì anh ta đã làm một việc quấy rối đến người khác, gây phiền hà cho người đó.

+ Bài học về giao tiếp là cần chú ý đến đặc điểm tình huống giao tiếp, vì một câu nói có thể thích hợp trong tình huống này, nhưng không thích hợp trong một tình huống khác.

- Việc vận dụng các phương châm hộ thoại cần phù hợp với đặc điểm của tình huống giao tiếp. Nói với ai? Nói khi nào? Nói ở đâu? Nói để làm gì?

II. Những trường hợp không tuân thủ phương châm hội thoại

1. Trong các ví dụ về các phương châm hội thoại đã học, ngoại trừ hai tình huống trong phần học về phương châm lịch sự, tất cả các tình huống còn lại đều không tuân thủ phương châm hội thoại.

2. Đối thoại SGK.

- Câu trả lời của Ba không đáp ứng nhu cầu thông tin đúng như An mong muốn.

- Có phương châm hội thoại không được tuân thủ là phương châm về lượng.

- Người nói không tuân thủ vì không biết chính xác chiếc máy bay đầu tiên trên thế giới được chế tạo vào năm nào. Để tuân thủ phương châm về chất, người nói phải trả lời chung chung “Có lẽ khoảng đầu thế kỷ XX”.

3. Bác sĩ có thể không nói sự thật về tình trạng sức khỏe của bệnh nhân, thay vì nói thật căn bệnh đã đến giai đoạn nguy kịch, không thể chữa được, bác sĩ có thể động viên là nếu cố gắng thì bệnh nhân có thể vượt qua được hiểm nghèo.

Người nói không tuân thủ phương châm về chất vì đã nói điều mà mình tin là không đúng. Nhưng đó là việc làm nhân đạo và cần thiết. Vì nhờ sự động viên đó mà bệnh nhân có thể lạc quan hơn, có nghị lực để sống khoảng thời gian còn lại của cuộc đời. Như vậy, không phải sự “nói dối” nào cũng đáng chê trách hay lên án.

4. Tiền bạc chỉ là tiền bạc.

- Nếu xét về nghĩa hiển ngôn thì câu này không tuân thủ phương châm về lượng, bởi vì nó không cung cấp cho người nghe thêm một thông tin nào. Nhưng xét về nghĩa hàm ẩn thì câu nói vẫn bảo đảm tuân thủ phương châm về lượng.

- Tiền bạc chỉ là phương tiện để sống, chứ không phải là mục đích cuối cùng của con người. Câu nói khuyên người ta không nên chạy theo tiền bạc mà quên đi nhiều thứ khác quan trọng hơn, thiêng liêng hơn trong cuộc sống.

III. Luyện tập

1. Mẩu truyện (SGK).

- Câu trả lời của ông bố: Quả bóng nằm ngay dưới cuốn “Tuyển tập truyện ngắn Nam Cao” kia kìa, là câu trả lời không tuân thủ phương châm cách thức trong hội thoại.

- Đối với người khác thì đây là một câu nói có thông tin rõ ràng, nhưng đối với cậu bé thì câu nói lại mơ hồ. Với một cậu bé 6 tuổi thì không thể nhận biết được Tuyển tập truyện ngắn Nam Cao. Vì vậy, cậu sẽ không tìm được quả bóng kể cả khi bố đã trả lời.

2. Đoạn trích (SGK).

- Thái độ và lời nói của Chân, Tay, Tai, Mắt không tuân thủ phương châm lịch sự trong giao tiếp. Việc không tuân thủ phương châm này là không có lí do chính đáng, không phù hợp với tình huống giao tiếp.

- Thông thường trong giao tiếp, khi đến nhà người khác, trước hết phải chào hỏi chủ nhà, sau đó mới đề cập chuyện khác. Nhưng trong tình huống này, Chân, Tay, Tai, Mắt không chào hỏi mà nói ngay với chủ nhà những lời lẽ giận dữ, nặng nề.

- Trong nội dung của câu chuyện thì sự giận dữ, nói năng của Chân, Tay, Tai, Mắt là không có căn cứ.